Księża w parafii Chojnica. Opracowanie: Grzegorz Mencel.

Księża w parafii Chojnica.

Parafia w Chojnicy na tle dziejów.

Po przyjęciu przez Polskę chrześcijaństwa systematycznie budowano struktury kościelne. Istotę i funkcje średniowiecznych parafii wyznaczył Sobór Laterański IV w 1215 roku. Wierni w parafiach mieli przyjmować sakrament chrztu, przystępować raz w roku do spowiedzi i komunii oraz zostać pochowani na przykościelnym cmentarzu. We wczesnym średniowieczu nie wymagano od wiernych uczestnictwa w coniedzielnych mszach, za to konieczny był ich udział w nabożeństwach podczas głównych świąt chrześcijańskich i uroczystościach związanych z uczczeniem świętych patronów. Kościół wymagał zapowiedzi przedślubnych, ale większość ślubów zawierano aż do końca średniowiecza bez udziału kapłana przez wypowiedzenie zwyczajowych słów przysięgi małżeńskiej w obecności świadków. Na początku średniowiecza i do XII-XIII wieku panował system kościoła własnego, który był oparty na formule prawa własności. Kościoły były własnością prywatną i tak jak ziemie na których się one znajdowały mogły być w różnych częściach sprzedawane, zastawiane, dziedziczone. Kapłani byli wyświęcani przez biskupów ze wskazania właściciela. Bardzo często były to osoby zaufane, pochodzące z kręgu najbliższej rodziny. Egzystencja kapłanów i ich los był zależny od właścicieli, co mogło dawać okazje do nadużyć. W XII wieku wprowadzono formułę prawa patronatu, która była kompromisem między dążeniami reformatorów kościelnych a właścicielami ziemskimi. Prawo patronatu, które zastąpiło system kościoła własnego, nadal dopuszczało fundowanie instytucji kościelnych, ale ograniczono wynikające z tego tytułu przywileje przysługujące fundatorom. Właściciele już istniejących instytucji kościelnych musieli pogodzić się z ograniczeniem ich dotychczasowych uprawnień i znacznie zmniejszonego udziału w dochodach.

Osoby te, nazywane Patronami, prezentowały biskupowi kandydata na beneficjum kościelne.

1451, 1489 - patroni kościoła w Chojnicy: 1451 Wincenty Czurydło z Bielaw i Winc[enty] Sadowski [z Sadów] (Acta capitulorum nec non iudiciorum ecclesiasticorum selecta, wyd. B. Ulanowski, t. 1-3, Kraków 1894, 1901, 1908 ,2, nr 1247);

1489 - Jan i Andrzej z Bielaw oraz [dziedzice części w Ch[ojnicy]:] Jan, Dzietrzych oraz Dziersław, Katarzyna [Chomęcka] z ss. Janem i Szymonem oraz Marcin i Jan Chomęccy, Anna i Jan Dębińscy oraz Dorota wd[owa] po Piotrze Dębińskim, Anna wd[owa] po Stan[islawie] Wargowskim, Katarzyna ż[ona] Jakuba Piątkowskiego oraz Małgorzata, ż[ona] Bartłomieja [Wąsowskiego] wójta w Śródce k[oło] Poznania jako patroni kościoła w Ch[ojnicy] zgłaszają swoich kandydatów na plebana (Acta causarum consistorii Posnaniensis 66 k. 153v, 159, 174).

Zdarzało się, że wykorzystywano zależność patronalną dla uzyskania określonych celów.

W pobliskim Morasku (jeszcze wtedy nie należącym do parafii Chojnica) pod koniec średniowiecza musiało dojść do zatargów z plebanem. W dokumentach znajdujemy potwierdzający to zapisek:

„ [W] 1441[roku] Andrzej [Bniński] b[isku]p pozn[ański] ekskomunikuje Stan[isława] Glinieckiego [Glińskiego] dz[iedzica] w M[orasku], ponieważ pobił, spoliczkował i związał łańcuchami pleb[ana] Macieja z M[oraska]” (Acta episcopalia I 70v).

Co wiemy o początkach kościoła w Chojnicy ?

Fundatorem kościoła w Chojnicy był prawdopodobnie Andrzej Szady z Chojnicy h. Przosna, zmarły w 1377 roku archidiakon poznański. O jego przodkach brak jest wiadomości źródłowych. Miał brata Wojciecha i drugiego, nieznanego z imienia. Nazwa wsi Chojnica (na północ od Poznania) po raz pierwszy pojawiła się, gdy jako Andrzej z Chojnicy, kanonik poznański, był 24 VI 1337 współwystawcą dokumentu tamtejszej kapituły, poświadczającego lokację wsi Binkowo. Andrzej Szady ufundował altarię św. Stanisława w katedrze poznańskiej (fundację, której celem było sprawowanie kultu). W r. 1369 kupił od swego synowca Mikołaja (po nieznanym z imienia bracie) jego dział w Chojnicy za 80 grzywien gr. i darował go swemu bratu Wojciechowi oraz jego dzieciom; wyłączył jednak z tego działu młyn wraz z łąką, które nadał owej altarii. Wiadomość tę podał dokument biskupa Doliwy z 12 XI 1369, który ze swej strony obdarzył ów ołtarz dziesięciną ze wsi Krzestkowice i zapewnił Szademu dożywotnie prawo prezentowania altarysty. W dokumencie nazwał Szadego dziedzicem Chojnicy, Można wnioskować, że Andrzej Szady był także fundatorem kościoła paraf. w Chojnicy. Dziesięcinę z Gołęczewa nadał temu kościołowi bp Jan (Łodzia lub Doliwa, późniejsza wzmianka nie zawiera daty nadania). Nie wiadomo, który z 3 biskupów o imieniu Jan był wystawcą tego dokumentu; wspomniani biskupi rządzili w latach 127897, 1324-46 i 1356-74. Przyjmując te daty, można z całą pewnością określić powstanie kościoła w

Chojnicy przed 1374 rokiem (Polski Słownika Biograficzny, XLVI tom, 2009-2010). W 1507 roku Marcin Chomęcki jako patron kościoła parafii w Morasku z powodu szczupłości dochodów tego kościoła wyraził zgodę na przyłączenie go do parafii Chojnicą; [Jan Lubrański] biskup poznański przyłącza kościół w Morasku do parafii Chojnica (Acta causarum consistorii Posnaniensis 84 k. 31v, 118).

Dwa kościoły: Prawda czy legenda ?

Kościół w Chojnicy staraniem Jana Przecławskiego, dziedzica wsi (a po jego śmierci przez syna

Andrzeja, który został plebanem Chojnicy), został przebudowany (wybudowany) w latach 15311556. Powstała wtedy murowana, neogotycka konstrukcja. Tego typu prace zawsze były prowadzone w nowym miejscu, nie można było przecież rozebrać starego kościoła i pozbawić wiernych miejsca kultu na kilkadziesiąt lat. Możemy się domyślać, że dawny, drewniany kościół istniał, zwyczajowowo, w pobliżu cmentarza parafialnego, prawdopodobnie aż do 1556 roku (Józef Łukaszewicz – Krótki opis historyczny kościołów parochialnych, kościółków, kaplic, klasztorów, szkółek parochialnych, szpitali i innych zakładów dobroczynnych w dawnej dyecezyi poznańskiej. T. 1, strona 292 - potwierdza istnienie kościoła „z drzewa stawianego” do tej daty).

Być może dwa kościoły istniały obok siebie przez jakiś czas, stąd zmiana wezwania z Św. Jana

Chrzciciela na Ścięcie Św. Jana Chrzciciela dla nowego kościoła? Znajdujemy informację: 1504, 1529 - kościół Ś. Jana Chrzc. (w 1586 r. Ścięcia Ś. Jana Chrzc;) (J. Nowacki, Dzieje archidiecezji poznańskiej, t. 1-2, Poznań 1959-1964, 2, 374);

Kościół w Chojnicy po przebudowie w latach 1720-1748 przetrwał do roku 1945 (1947).

Miejscowa legenda głosi, że dawno, dawno temu, w Chojnicy mieszkało dwóch dziedziców, dwóch plebanów, a na dwóch „górkach” stały dwa kościoły. Słowa te usłyszałem od potomków dawnych mieszkańców Chojnicy przy okazji poszukiwania śladów tajemniczego cmentarza, położonego niegdyś u stóp Góry Księcia Józefa, nieopodal cmentarza parafialnego w Chojnicy. Ów cmentarz był jeszcze uwidoczniany na mapach okresu międzywojennego. Mój rozmówca co prawda nie podał żadnych informacji na jego temat ale twierdził, że jego dziadkowie opowiadali o starym kościele na górce i o plebanie który do dziś pilnuje tego wzgórza. Ponoć nawet Niemcy w czasie II wojny światowej z tego powodu zrezygnowali z budowy w tym miejscu instalacji wież antenowych do naprowadzania samolotów. Czy należy wierzyć legendom ? A może po prostu przeszkodą był cmentarz, położony u podnóża góry? Dwóch plebanów, dwa kościoły. Czy chodzi o Plebana Andrzeja Przecławskiego i plebana Benedykta Gorzyńskiego ? Pleban Gorzyński kierował parafią w 1561 roku, pleban Andrzej Przecławski zmarł w 1571 roku. (Wg Słownika historycznogeograficznego ziem polskich w średniowieczu, Instytut Historii PAN, Poznań, Część 3, str 831, Andrzej Przecławski był Plebanem w Chojnicy od 1536 roku i zmarł w Chojnicy) Legenda ? Osobiście uważam, że bez względu na to czy był jeden kościół czy też dwa, stary, drewniany kościół mógł być zlokalizowany na wzniesieniu po zachodniej stronie cmentarza parafialnego i stanowić z nim jedną całość. Nie sądzę, aby tak mała społeczność opuściła wiekowy parafialny cmentarz i przeniosła go na nowe miejsce. Cmentarze w dawnych czasach były umiejscawiane tylko na terenach przykościelnych. Wyjątkiem było grzebanie zmarłych w wyniku zarazy lub samobójców. Sobór Rzymski z 1059 roku nakazywał zostawianie przy kościołach ziemi wolnej o szerokości 60 kroków z przeznaczeniem na cmentarze aby zmarłych grzebać w fizycznym cieniu kościoła. Do schyłku XVII wieku cmentarze pozakościelne pojawiały się tylko wyniku reformacji i były cmentarzami, w myśl religii katolickiej, dysydenckimi. Cmentarz pod Górą Księcia Józefa mógł być cmentarzem ewangelickim dla XIX / XX - wiecznych osadników tych ziem.

Chojnica na mapie 1931/1940 [1]

U podnóża Góry Księcia Józefa widoczny jest cmentarz w formie zielonego prostokąta. Opis mapy tłumaczy to jako „cmentarz leśny”.

Chojnica na mapie z 1803 roku [2]

Chojnica na mapie z 1815 roku [3] Duszpasterze parafii Chojnica.

Pobyt księży w Chojnickiej parafii w okresie średniowiecza jest wzmiankowany głównie w aktach konsystorskich, ziemskich i grodzkich a także rotach sądowych. Informacje są szczątkowe i bardzo trudno na ich podstawie podać pełną chronologię obsady personalnej parafii. Osobną wartość stanowią dokumenty archiwalne w postaci ksiąg metrykalnych. Obowiązek rejestracji parafialnej ochrzczonych i zaślubionych wprowadzały na ziemiach polskich synody potrydenckie w latach 1579 -1602, rejestrację zgonów wprowadzono w 1631 r. W parafiach były prowadzone księgi ochrzczonych (Liber Baptisatorum ), księgi zaślubionych (Liber Copulatorum) i księgi zmarłych ( Liber Mortuorum).

O pobycie księży w parafiach w wieku XIX oraz zajmowanych przez nich funkcjach mówią tzw. elenchusy – spisy duchowieństwa i parafii, często łączone z kalendarzami liturgicznymi, nazywane też schematyzmami. Każda archidiecezja wydawała własne elenchusy, początkowo nazwano je rubrycelami i były one tylko kalendarzami liturgicznymi, z czasem dodano do nich spisy duchowieństwa.

Z dzisiejszego punktu widzenia dokumenty kościelne są odbiciem bogatego życia religijnego i społecznego mieszkańców, znajdują w nich ślady ważnych wydarzeń: wojny, powstania, represje, na podstawie zachowanych dokumentów możemy poznać personalia księży oraz daty ich pobytu w parafii.

Czas miecza i krzyża – Andegawenowie i Jagiellonowie.

O pierwszych księżach parafii Chojnica wiemy bardzo niewiele. Nie zachowały się dokumenty, ukazujące ich ciężką pracę, poświecenie i pracowitość, a tacy na pewno byli pierwsi księża w chojnickiej parafii. Zachowane dokumenty ukazują ich walkę o byt i o zapewnienie materialnych podstaw istnienia parafii i kościoła. Działo się to w czasie licznych wojen, zbrojnych zatargów sąsiedzkich, kontrybucji.

* 1388 – Pierwsza wzmianka o plebanie chojnickim, Michale.

Jesteśmy w czasie panowania dynastii Jagiellonów. Dwa lata wcześniej, w 1386 roku, królem Polski u boku królowej Jadwigi Andegaweńskiej został Władysław II Jagiełło, wielki książę litewski.

*1410-1420 – wzmiankowany jest w Chojnicy pleban Bartłomiej.

1410 - Bartłomiej pleb[an] w Ch[ojnicy] w sporze z Przybysławem kan[onikiem] pozn[ańskim] o dzies[ięcinę] snop[ową] i dzies[iecinę] folw[arku] z Biezdrowska ( Acta Causarum Consistorii Posnaniensis 2, 179v); 1419-20 tenże w sporze z pleb[anem] z Soboty i z Wincentym i Andrzejem dziedzicami z Golęczewa o dzies[ięcinę], zwłaszcza o dzies[ięcinę] z folw[arku] Szymunowstwo w Golęczewie ( Acta Causarum Consistorii Posnaniensis 4 k. 35v, 71, 78);

Aby przybliżyć czas, którego dotyczą wzmiankowane opisy, należy przypomnieć, że w roku wystawienia wymienionego dokumentu odbywa się Bitwa pod Grunwaldem, jedna z największych bitew w historii średniowiecznej Europy, stoczona na polach pod Grunwaldem 15 lipca 1410 między siłami zakonu krzyżackiego a wojskami polsko-litewskimi pod dowództwem króla Władyslawa II Jagiełły i księcia Witolda.

* W czasach panowania króla Władysława III Warneńczyka, w latach 1439-1442, plebanem w

Chojnicy był Mikołaj Sobocki [herbu Nałęcz] syn Dobrogosta, właściciela Soboty i pobliskiej Nieczajny, brat Sędziwoja oraz Jana Knyszyńskiego, burgrabiego poznańskiego, pisarza ziemskiego poznańskiego, Macieja (z Nieczajny) i Wincentego, burgrabiego poznańskiego. Własny majątek ziemski Mikołaja Sobockiego był niewielki: udziały w rodzinnej Sobocie. Podstawą jego dochodów były beneficja kapitulne i plebańskie, którymi umiejętnie obracał. Już w r. 1438 papież Eugeniusz IV udzielał zgody na suplikę młodego króla Władysława III o jedno lub dwa beneficja w polskich kapitułach katedralnych dla Sobockiego, zaraz potem potwierdził mu posiadanie kościoła w Sobocie (o dochodach szacowanych na 18 grzywien) i wyraził zgodę na kumulację tej plebanii z innym beneficjum. Co najmniej do roku 1439 był plebanem w Sobocie, w tymże czasie był też plebanem w Chojnicy. W r. 1442 złożył plebanię w Chojnicy.

Od chwili wyboru na biskupstwo poznańskie Andrzeja Bnińskiego (1438), z którym Sobockich łączyło pokrewieństwo, Sobocki był blisko z nim związany. Z dokumentów dotyczących ekskomuniki Sobockiego w r. 1439 (przyczyny jej są nieznane) wynika, że już wtedy był kanonikiem poznańskim i sekretarzem Bnińskiego. W r. 1476 z nieznanych powodów Sobocki powtórnie został obłożony ekskomuniką. Kandydat do kustodii poznańskiej Mikołaj Czepel informował wówczas papieża Sykstusa IV, że pomimo to Sobocki odprawia msze i szafuje sakramenty. Sobocki utrzymał jednak swą prałaturę. Biskup Bniński zmarł w domu Mikołaja Sobockiego w styczniu 1479 roku. Dnia 9 VII 1479 Mikołaj Sobocki mianowany został wikariuszem generalnym i oficjałem przez Uriela Górkę, przed otrzymaniem przez tegoż sakry biskupiej. Mikołaj Sobocki zmarł w Poznaniu 18 IX 1479.

Był najdłużej urzędującym oficjałem poznańskim czasów przedrozbiorowych. Świadectwem działalności oficjalskiej Sobockiego jest 20 woluminów ksiąg konsystorskich. (Polski Słownik Biograficzny, tom XXXIX, 1999-2000).

Herb Nałęcz.

* 1444-1459 – Plebanem w Chojnicy jest Jan Gardzina z Brzozy i Niepruszewa.

Data końcowa potwierdzona wpisem: 1459 - Wojciech Gardzina z Brzozy, Niepruszewa i

Ch[ojnicy] [brat plebana chojnickiego Jana Gardziny] w sporach z Winc[entym] Czurydło z

Bielaw oraz z Janem, Wietrzychem [Teodorykiem] i Bartoszem z Ch[ojnicy]. (Poznań, Księgi Ziemskie 17, 214v, 222v);

W Tekach Dworzaczka (Bronowscy-Bzowscy) odnajdujemy zapis : Jan z Brzozy, Brzoski współdziedzic w Brzozie, pleban w Chojnicy, części ojczyste w Brzozie i Niepruszewie rezygnował 1450 r. braciom swym, Wawrzyńcowi i Wojciechowi (P.1381 k.88), procesował się w l. 1444-45 z

Febrynią i jej synemi Maciejem i Wojciechem z Krąpiewa (P.15 k.12v, 59v, 70, 102), w r. 1446 z Janem z Czarnkowa, podkomorzym poznańskim (ib. k.154v), 1452 r. z Wojciechem i Janem braćmi z W. Sędzina (P.18 k.121v), a nie żył już w r. 1459 (ib. k.227).

* 1472-1489 – Swoją funkcję sprawuje Wojciech Orzeszkowski [herbu Bylina], syn Dziersława z Orzeszkowa i Zielątkowa, altarysta w katedrze poznańskiej.

* 1489 rok to czas panowania króla Kazimierza IV Jagiellończyka. W tym roku roku parafię Chojnica objął Jan Latalski [herbu Prawdzic], późniejszy arcybiskup gnieźnieński i prymas Polski, sekretarz króla Zygmunta I Starego, który w tym czasie był notariuszem w poznańskim konsystorzu i altarystą w Kostrzynie. Dwa lata później Jan Latalski był już proboszczem w Chrząstowie (1491), kanonikiem Kolegiaty Najświętszej Marii Panny w Poznaniu (1493), altarystą kościańskim (1493) i poznańskim (w kościele Wszystkich Świętych - przed 1499). W 1498 roku był wykonawcą testamentu biskupa Uriela, by następnie zostać kanclerzem królowej Elżbiety (lata 1498-1505) a w końcu także sekretarzem królewskim (1504-1524). Wielokrotnie reprezentował interesy królewskie, między innymi podczas rokowań z Krzyżakami w Toruniu (1511), w negocjacjach z hospodarem mołdawskim (1517), oraz na ślubie księcia legnickiego Fryderyka II

(1518). W okresie tym otrzymał również prepozytury w Gnieźnie (1500), Krakowie ( 1503),

Łęczycy ( 1506), i wreszcie w Poznaniu ( 1523), a także uczestniczył w synodach prowincjonalnych. Wreszcie w 1525 roku, dzięki poparciu królowej Bony został wyświęcony na biskupa poznańskiego. Odtąd wciąż żywą działalność polityczną łączył z pracą duszpasterską aktywnie przyczyniając się do rozwoju Akademii Lubrańskiego. Latalski rządził diecezją poznańską przez 10 lat. Ściśle współpracował z kapitułą katedralną, dbając w szczególności o morale i karność duchowieństwa. Aktywny był także na polu szeroko pojętej działalności kulturalnej. To on dokończył odnawianie katedry oraz powiększył i upiększył rezydencję biskupów poznańskich. On również ufundował relikwiarz św. Stanisława oraz zakupił liczne szaty liturgiczne. Nie stronił także od polityki. Jego sekretarzem był wówczas jeden z najbardziej znanych pisarzy politycznych doby odrodzenia Andrzej Frycz Modrzewski [Bernadeta Kruszyk – Jan Latalski]. Jan Latalski za wybitne zasługi dla korony w 1536 roku został biskupem krakowskim, a rok później arcybiskupem gnieźnieńskim. Piastował tę godność do śmierci w dniu 29 VIII 1540 roku, pochowano go w gnieźnieńskiej katedrze. Jako człowiek Jan Latalski dał się poznać jako zwolennik humanizmu, dobry mediator, ale i zwolennik wystawnego trybu życia. [Dariusz Paprocki, Studia Lednickie VIII, Lednica 2005]. Musimy jednak pamiętać, że z racji powiązań politycznych miał wielu wrogów, którzy bardzo często wystawiali mu fałszywe i krzywdzące opinie.

Litografia: Jan Latalski, biskup.

1492 - Kończy się epoka średniowiecza. Umiera Kazimierz Jagiellończyk, Krzysztof Kolumb odkrywa Amerykę.

* 1511 – Plebanem w Chojnicy jest Jan Sławiński ze Sławina. Wspominają o nim dokumenty sądowe: 1511- Jan Otuski [z Glinna] zajął pleb[anowi] Janowi Sławińskiemu 4 woły wartości 8 kop gr i pług oraz zranił jego człowieka (Acta capitulorum nec non iudiciorum ecclesiasticorum selecta, wyd. B. Ulanowski, t. 1-3, Kraków 1894, 1901, 1908, nr 1662).

* 1540 – Plebanem jest Andrzej Przecławski [herbu Glaubicz], ur. około 1499, prałat kapituł: poznańskiej, krakowskiej i płockiej, sekretarz królewski. Był synem Jana (zm. 1540), dziedzica Przecławka, Chojnicy i Knyszyny w pow. poznańskim, oraz Katarzyny z Zajączkowskich. W rodzinnej Chojnicy (miał tam plebanię od r. 1540) zakończył P[rzecławski] rozpoczętą przez ojca budowę murowanego kościoła, dla którego ufundował (1554) nadto monstrancję. On też

zatroszczył się o wystawienie w chojnickim kościele nagrobka dla ojca i epitafium dla brata Piotra (zm. 1555), katedrze poznańskiej ofiarował P[rzecławski] m. in. kielich z pateną, srebrny, pozłacany (1563) oraz zielony ornat ze złotym krzyżem (1567). P[rzecławski] zmarł 21 I 1571, zapewne w rodzinnych Chojnicach[Chojnicy=błąd]. Źródło: [Polski Słownik Biograficzny, tom XXVIII, 1984-1985]. Wg Słownika historyczno-geograficznego ziem polskich w średniowieczu, Instytut Historii PAN, Poznań, Część 3, str 831, Andrzej Przecławski był Plebanem w Chojnicy od 1536 roku.

* 1561 – Plebanem jest Benedykt Gorinski [Goryński, Gorzyński - GM].

Źródło: Mikołaj Spławski podstarości i burgr[abia] gr[odzki] poznański, X. Benedyktowi Gorinskiemu plebanowi w Chojnicy zobow[iązuje] się dostawić do akt Hieronima Zberkowskiego brata i spadkobiercę ol[nieżyjącego] Prokopa Z[berkowskiego] podstarość[i] poznań[skiego] (f. 197v)(Teki Dworzaczka, Grodzkie i ziemskie, Poznań, Inskrypcje, XVI wiek, Część 2, 1518 (Nr. 903) 1561)

* 1656-1661 – Proboszczem w Chojnicy jest Jan Dąmbrowski.

Jesteśmy w czasie panowania Zygmunta II Augusta, powoli kończy się epoka Jagiellonów. W latach 1573–1795 Polską (Koroną), tworzącą wraz z Litwą Rzeczpospolitą Obojga Narodów rządzili królowie wybierani w drodze wolnej elekcji.

Czas wolnej elekcji.

* 1661-1697 - Proboszczem od dnia 29.V.1661 r. jest Jan Przedzyński, syn Marcina i Jadwigi Pomorzańskiej z Przebędowa, wcześniej prepozyt [przełożony, kanonik] w Łabiszynie, powiat żniński. W dokumentach źródłowych wymieniany jest jako paroch chojnicki [proboszcz]. Już będąc w Chojnicy sprzedaję swoją ojcowiznę, wieś Puzdrowiec w powiecie żnińskim, za kwotę 13.000 złp. (Teki Dworzaczka, Grodzkie i ziemskie, Poznań, Inskrypcje, XVII/XVIII, 2491, Nr. 1094, 1676; Grodzkie i ziemskie, Poznań, Rezygnacje, XVII wiek, Część 1,761, Nr. 1428, 1677).

* 1697 – Proboszczem po śmierci Jana Przedzyńskiego zostaje od dnia 2.II.1697 r. ksiądz StanisławDobrzycki [prawdopodobnie krewny Dobrzyckich, właścicieli Chojnicy].

* 1774-1811 - Duszpasterzem parafii Chojnica w latach 1774-1811 jest Jan Nepomucen [Borsa] Drzewiecki [herbu Nałęcz], urodzony około 1741 roku. Elenchus z 1808 roku wymienia go wymienia go jako pełniącego funkcję kuratora w Chojnicy. W tym samym czasie w parafii pracował też wikariusz, Franciszek [nazwisko nieczytelne].

Jest to okres panowania króla Stanisława II Augusta Poniatowskiego, ostatniego króla Polski,

Czas rozbiorów.

Ksiądz Drzewiecki prowadził parafię gdy Rzeczpospolita Obojga Narodów zniknęła z mapy Europy w wyniku rozbiorów dokonanych przez Rosję, Prusy i Austrię (Ostatni traktat rozbiorowy podpisano

24 października 1795 roku. 25 listopada w Grodnie abdykował król Polski, Stanisław August Poniatowski). Ale jednocześnie ten sam ksiądz Drzewiecki witał 1806 rok, otarł się prawie o Napoleona Bonaparte, który odwiedzał Poznań, Owińska i Radojewo.

Z archiwum dr Wojciecha Józefa Skowrońskiego dowiadujemy się, że ksiądz Drzewiecki zmarł w Chojnicy 21 sierpnia 1811 roku i został pochowany na terenie chojnickiego kościoła.

Informacja ta znajduje się również w Tekach Dworzaczka, Metrykalia, Katolickie :

2078 (Chojnica) + 21/8.1811. X. Jan Nep. Borsa Drzewiecki curatus tut. l. 70

Co wiemy więcej o księdzu Drzewieckim? W Tekach Dworzaczka znajdujemy tekst:

1796.21/I ochrzcz. Joanna Julianna, C. Stan. i Agn. Przyłuskich urodzona 1795.27/XII. Chrz.: gen. Gątkowska z ill. Jan Nepom. Drzewiecki curatus Chonicensis.

Z zapisków wynika, że Ksiądz Drzewiecki był chrzestnym Joanny Julianny Przyłuskiej, siostry późniejszego biskupa poznańskiego i gnieźnieńskiego, Leona Przyłuskiego (1789 – 1865).

* 1815-1819 – Parafią chojnicką kieruje ksiądz Franciszek Szczyciński, kanonik katedry poznańskiej, w latach 1815-1818 występujący również jako kurator parafii w pobliskiej Cerekwicy. Czy jest to ten sam ksiądz Franciszek Szczyciński, o którym znajdujemy zapis w Tekach Dworzaczka: Księgi Grodzkie i ziemskie , Gniezno, Część 1: 16490 (Nr. 115) 1791:

Ks. Franciszek Szczyciński, s[yn] ol.[= nieżyjącego] Andrzeja wojskiego bracławskiego i Franciszki z Bogusławskich, ol.[= nieżyjącego] ks. Chryzostoma Szczycińskiego kanon [ika] kujawskiego i pozn[ańskiego] bratanek i obok brata rodzonego Apolinarego Sz[czycińskiego] po kanoniku spadkobierca z I i Ludwik z Wardężyna Wardęski komor[nik] ziemski brzeski kujawski w imieniu sw[ojej] i żony Magdaleny z Swierczyńskich z II układ co do sum pewnych (f. 37)

* W księdze Duplikat Zmarłych z 1817 roku, na końcu księgi znajdujemy zapis :

”Zaświadczam Nineyszy Duplikat Umarłych własney Ręki podpisem i Pieczęcią Kościoła Parochyalnego Choynickiego stwierdzam w Choynicy dnia 24 Stycznia 1818 – X. Jan Barbarowicz ...”.

Co wiemy o tym księdzu? Ksiądz Jan Barbarowicz, urodził się w 1779 r. Został wyświęcony na kapłana w 1806 r., na podstawie ksiąg wiemy że w latach 1815-1818 był księdzem w Chojnicy. Elenchusy wskazują, że w parafii Chojnica pełnił funkcję wikariusza. Od 1823 r. był kuratorem parafii Ostrowo w dekanacie Gniewkowo w Archidiecezji gnieźnieńskiej. Kapłanem w tej parafii był do 1831 roku (Elenchusy 1824-1827, 1829-1932).

* Styczeń 1819 roku – w dokumentach odnajdujemy księdza Józefa Liszkowskiego. Dokumenty pisane jego rękę znajdują się na półkach archiwum aż do 1824 roku.

* W roku 1826 duszpasterzem (curatus) w Chojnicy został pochodzący z Kostrzyna Jan Margoński, urodzony w 1795 roku, wyświęcony na kapłana w 1818 roku, wcześniej pracujący jako wikary w parafii Grabowo (od 1820 r.) (Elenchus 1821 r.) W zachowanych księgach metrykalnych parafii Chojnica z lat 1827 i 1842 odnajdujemy własnoręczne podpisy księdza. Ksiądz Jan Margoński swoją funkcję pełnił aż do 1843 roku, zmarł 15.I.1843 w Chojnicy.

Elenchus z 1837 roku.

Gazeta Wielkiego Xięstwa Poznańskiego (1843.01.25 Nr21) pisała po śmierci księdza Margońskiego:

W chwili, w której dwóch rozległych dyecezyi kapłani z pobożnym katolickim ludem ronią łzy najsłuszniejsze nad zawczesnym zgonem Najprzewielebniejszego i nieodżałowanego ich duchownego ojca, którego działania i poświecenia w sprawie ojców wiary, tylko do wdzięczności rozum i czułe powodują serca, - doznał dekanat Obornicki, a z nim wielu ościennych i dalekich przyjaciół nadspodziewanej straty, którą mordercza kosa śmierci, nad ich współbratem i kapłanem wywarła. Dnia bowiem 15.b.m. O godzinie 6tej wieczornej dobiegł mety swego pielgrzymstwa, i opuścił ziemską krainę Wny Xiądz Jan Margoński, Pleban wsi Chojnicy, aby stanął przed sądem tego, którego był dziełem. Jakkolwiek chętnie przypuszczam, iż większa część szanownych czytelników niniejszego pisma, mniej a może wcale zajmować nie będzie zgon tego czcigodnego kapłana, to niezawodnie są tacy, którzy go szanowali, którzy go lubili, a nawet największego przywiązania i miłości tchli ku niemu uczuciem, i tym miło będzie przypomnieć lub bliżej krótki życia jego rys w skromnym i Bogu poświęconem zawodzie poznać. Zgasły ten kapłan, urodził się d.

18. Czerwca 1795. roku z uczciwych i bogobojnych rodziców w miasteczku Kostrzynie. - Ci czując w prostem przekonaniu, iż najmilszą dla dzieci puścizną, tylko być może najgorliwsze staranie, o prawdziwe rozumu i serca ukształcenie, nieszczędzili, ile majątkowe pozwalały stósunki, nakładów, aby tą puścizną swego obdarzyć syna. Zjeich więc poręki odwiedzał najprzód zmarły ten czcigodny kapłan, szkółkę w tymże miasteczku, potem szkołę na ówczas istniejącą przy Seminaryum poznańskiem, wreście kształcony był prywatnie, dopóki nie rozpoczął zawodu duchownego w 1814 roku. W roku 1818 dobiegł kresu swych dążności, i został wyświęcony na kapłana. - Co i jak działał w tym zawodzie, z jaką gorliwością, przykładał się do oświecenia rozumu i zagrzania miłości w sercach ludów powierzonych jego pieczy, ku ich prawdziwemu szczęściu, niech zaświadczą dziś mieszkańcy parafii Grabowa, Tarnowy, Soboty i Chojnicy, a jaką sobie przez piętnastoletnie rządzenie parafiją ostatnią, jako pasterz, i gorliwie wypełnianie trudnych obowiązków w różnych okolicznościach, bez względu na własny uszczerbek, zjednał miłość u parafijan, najlepszym dowodem były chwile, gdy po kilkutygodniowej chorobie, rozstał się z tym światem. - Jako człowiek, należący spółczesnego związku, był zmarły kapłan każdemu w towarzystwie miły. Jego łagodność, wyrozumiałość, miłość, szczerość bez zdrady, otwartość, uczciwość bez przygany, to są zalety, które mu niemało zjednały przyjaciół. Jako sąsiad i współpracownik w „Winnicy Chrystusa” był niezmordowany i na wszelkie wezwania duchowne skory. Zgoła nie umiał się nigdy wezwaniu współpracownika wymówić, co mu największy u duchowieństwa zjednało szacunek, którego dowód i po jego okazał się zejściu, gdy przeszło dwudziestu Xięży bez wezwania się zjechało, aby mu ostatnią przyjazni przysługę oddać i drogie im szczątki szczerego przyjaciela na własnych barkach z czcigodnymi parafianami do miejsca wiecznego spoczynku zanieść.

* Po śmierci księdza Margońskiego, administrację kościelną w Chojnicy przejął Jan Kapistran

Jakubowski. Ksiądz Jan Kapistran Jakubowski urodził się w 1801 roku. Jego ojciec Jędrzej Jakubowski pochodził z ubogiej szlachty herbu Dwa topory. Matka, Apolonia Wojnowicz, pobierała nauki u Bernardynów w Poznaniu. Jan miał brata Józefa Kalasantego (1788), Ludwika oraz Wojciecha. Jan Kapistran studiował najpierw we Wrocławiu a później w Gnieźnie w latach 18281830. Święcenia kapłańskie otrzymał w roku 1831. Elenchus z 1844 roku wymienia go jako kapłana w dwóch parafiach: od 1841 r. w Parafii Murowana Goślina oraz od roku 1843 w parafii Chojnica. W roku 1843 ksiadz Jakubowski objął funkcję administratora parafii Chojnica, początkowo jako kurator, później jako proboszcz (Elenchusy 1829-1831,1858).

Gazeta „Goniec Polski” nr 9 z 12 stycznia 1851 roku wymienia darowiznę złożoną w postaci składek dla pogorzelców miasta Krakowa do kasy konsystorskiej: „ ...Dekanat obornicki, z parafii Chojnica, 2 talary, 23 sg [srebrne grosze], 6 fn [fenigów], X. Jakubowski, proboszcz...”

W latach 1848-1859 w Chojnicy mieszkał brat księdza Jana Kapistrana Jakubowskiego, Józef Kalasanty Jakubowski.

Józef Kalasanty jako nauczyciel w poznańskim gimnazjum uczył języka polskiego i łaciny oraz botaniki, której sam się wyuczył. Prowadził także bursę dla gimnazjalistów. Uzyskiwał z tego spore dochody. Ponadto udzielał licznych korepetycji. Z tak zarobionych pieniędzy łożył na kształcenie swoich młodszych braci: Ludwika (umarł jako kleryk), Jana Kapistrana … oraz Wojciecha (pozostał w Kaczanowie na sołectwie)... W 1852 r. [w Chojnicy - GM] rozpoczął prace nad repliką obrazu Matki Boskiej znajdującego się w kościele w Kaczanowie. Rzeźbił ją dwa lata, a następnie przedstawił arcybiskupowi Leonowi Przyłuskiemu. Wystawiono ją także w Złotej Kaplicy katedry poznańskiej. Ostatecznie trafiła do Kaczanowa. Wykonał [w Chojnicy - GM] jeszcze inne prace rzeźbiarskie. Na cmentarzu przykościelnym w Kaczanowie w 1854 r. wystawił kolos drewniany (jak sam go nazywał), czyli słup. Przedstawia on liczne płaskorzeźby, sceny z historii Polski, symbole maryjne i Męki Pańskiej, zwieńczone głową św. Jana Nepomucena. ... (Kustodia Kaczanowo, Sebastian Mazurkiewicz, 2013).

Ksiądz Jan Kapistran Jakubowski zmarł w Chojnicy 9 IX 1859 roku w wieku 58 lat. Jako przyczynę śmierci w duplikacie księgi zgonów parafii Chojnica z 1859 podano wodna puchlina (określenie, występujące w dokumentach historycznych jako domniemana przyczyna zgonów, mogło być spowodowana chorobami wątroby, nerek, serca lub sepsą). Duplikat księgi zgonów wystawił ksiądz Mierachowski (substytut).

* Schedę po księdzu Janie Kapistranie Jakubowskim przejął w 1860 lub 1861 roku ksiądz

Franciszek Kalkstein – Osłowski, urodzony w 1819 roku, który święcenia kapłańskie uzyskał w 1852 roku. Przed objęciem funkcji proboszcza w Chojnicy był od 1855 roku księdzem protektorem w Gołańczy (Elenchusy: 1858, 1869, 1870, 1872). Niektóre źródła podają 1860 rok jako vacat, z Elenchusu na 1861 rok wynika jednak, że vacat istniał dla stanowiska wikariusza a ksiądz Franciszek Kalkstein – Osłowski miał wyznaczoną funkcję proboszcza czasowego (Com. Pr. - Commendarius Preapositus).

Fotografia: Franciszek Kalkstein - Osłowski

Elenchus z 1861 roku.

Podpis księdza Franciszka Kalkstein – Osłowskiego na dokumencie z 1872 roku (de Kalkstein Osłowski, curatus) :

Ksiądz Franciszek Kalkstein - Osłowski zmarł 9 X 1895 r. w Chojnicy i został pochowany 12 X 1895 roku na miejscowym cmentarzu.

Nekrolog- Kurier Poznański nr 234/1895

* Po śmierci Franciszka Kalkstein-Osłowskiego parafię w marcu 1896 roku przejął ksiądz Bronisław Hertmanowski. Pisała o tym gazeta Goniec Wielkopolski z dnia 4 kwietnia 1896 roku :

Bronisław Hertmanowski - urodził się 9.IX.1847 w Krzywinie. Był synem Antoniego, właściciela gospodarstwa rolnego i Wandy z Bielewiczów. Po ukończeniu szkoły elementarnej w rodzinnym miasteczku był przez 7 lat uczniem Gimnazjum św. Marii Magdaleny w Poznaniu, gdzie w 1869 roku otrzymał świadectwo dojrzałości. Studiował teologię w Arcybiskupim Seminarium Duchownym w Poznaniu i Gnieźnie. Święcenia kapłańskie przyjął 13.VII.1873. Za wiedzą arcybiskupa Mieczysława Ledóchowskiego, bez aprobaty władzy pruskiej władzy świeckiej, został wikarym w Cerekwicy w dekanacie boreckim (1873 – 1874), za co został skazany przez sąd powiatowy w Pleszewie 7.II.1874 na grzywnę 261 marek z możliwością zamiany na dwa miesiące więzienia, a 13. VI na dalsze 130 marek grzywny lub 5 tygodni więzienia. 18.VII. 1874 wydział spraw wewnętrznych rejencji poznańskiej zakazał mu pobytu w powiatach pleszewskim, krotoszyńskim i śremskim, ksiądz opuścił na krótko Cerekwicę w sierpniu 1874, a gdy wrócił, został aresztowany i zmuszony do odsiedzenia wyroku. W tym czasie skazano go na kolejne 10 dni więzienia. Po wyjściu z więzienia kontynuował pracę w Cerekwicy (1874 - 1886) jako tajny kapelan misyjny. Nie podporządkował się decyzji ministra Adalberta Falka z1875, która nakazywała mu opuszczenie Poznańskiego i wyznaczała przymusowe miejsce pobytu w Pyrzycach (rejencja szczecińska). Ścigany listami gończymi przez kilka następnych lat ukrywał się przed pruską policją. Założył nielegalny Związek Misyjny Księży, który zrzeszał kilkudziesięciu polskich księży, pozbawionych możliwości oficjalnej działalności duszpasterskiej. W 1886 roku, po uchyleniu zakazu przebywania Hertmanowskiego w Poznańskim, 22.XI.1886 został wikariuszem w Głuszynie w dekanacie poznańskim, a następie 1.VII.1887 proboszczem w Kiekrzu pod Poznaniem. Ksiądz Bronisław Hertmanowski proboszczem w Chojnicy był od 12.III.1896 aż do śmierci 11.X.1918 roku.

Bronisław Hertmanowski w latach 1906-1907, będąc już w Chojnicy, udzielił poparcia polskim strajkom szkolnym, za co został skazany wyrokiem sądu II Izby Karnej w Poznaniu na trzy miesiące twierdzy.

Gazeta Toruńska nr 222 z dnia 26 września 1907 r.

Nekrolog, Kurier Poznański nr 235/1918

* Stanisław Wężyk – ostatni proboszcz Chojnicy (1.I.1919-1945)

Ksiądz Stanisław Wężyk urodził się 6.V.1888 r. w miejscowości Dobra, powiat ostrzeszowski, jako syn Teofila Wężyka, właściciela majątku, i Józefy z Mieleckich. Święcenia kapłańskie uzyskał 11.II.1912 roku w Katedrze Gnieźnieńskiej z rąk biskupa Wilhelma Kloske. W okresie 1.III.1912 -

31.XII.1914 był wikariuszem w Przemęcie a następnie od 1.I.1915 w Poznaniu w Parafiii p.w. Najśw. Serca Jezusa i Św. Floriana. W czasie I Wojny Światowej został wcielony do wojska jako kapelan. Po powrocie z frontu 1.I.1919 podjął obowiązki wikariusza w Chojnicy. Wkrótce został mianowany proboszczem w Chojnicy. Przez krótki czas w 1920 roku w obowiązkach duszpasterskich pomagał mu wikary Bronisław Hieronim Gładysz. W czasie okupacji hitlerowskiej ksiądz Wężyk od 1940 odprawiał nabożeństwa dla mieszkańców Chojnicy i Biedruska. Sam zamieszkiwał poza Chojnicą, gdzie musiał opuścić probostwo. W tym czasie odwiedzał go często kolega z ławy seminaryjnej, ks. abp Dymek. Po wojnie ksiądz Stanisław Wężyk został przeniesiony do Stęszewa, gdzie pełnił obowiązki proboszcza aż do 1964 roku. Od 1947 tajny szambelan papieski Piusa XII, od 1959 tajny szambelan papieski Jana XXIII. Odznaczony medalem Pro Ecclesia et Pontifice. Ksiądz Stanisław Wężyk zmarł 10.VI.1966 w Stęszewie i tam został pochowany.

Grób ostatniego księdza Chojnicy, księdza Stanisława Wężyka (Fot. WTG Gniazdo)

Źródła map:

[1] Mapa z 1955 roku US Army Maps AMS_M751_Poland_50K_2623_III_Oborniki wg 1931/1940

[2] Mapa z 1803 roku – Gilly_Spezialkarte_von_Suedpreussen_150k_BCUL_04_B1

[3] Mapa z 1815 roku - Topographisch militairische Charte von den Königreichen Preussen und Polen und dem Grossherzogthum Posen in 85 Sectionen

Opracował: Grzegorz Mencel